Rotunda Zamojska – Pomnik Męczeństwa Zamojszczyzny

Rotunda Zamojska (działobitnia) powstała w latach 1825-1831. Była częścią fortyfikacji twierdzy, którą miała umacniać od strony południowej - Starego Zamościa [Zamość po Kongresie Wiedeńskim (1815) znajdował się w zaborze rosyjskim i wchodził w skład systemu obronnego Rosji]

Pracami przy budowie rotundy kierował francuski inżynier wojskowy w służbie polskiej i rosyjskiej, Jan Chrzciciel de Grandville Malletski. Rotunda zbudowana jest na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 m. Połączona z twierdzą Zamość przejściem obronnym. Wewnętrzny dziedziniec ma 38, 5 m. Ściany rotundy są wysokie (ok. 9,5 m.), ceglano-kamienne. W murach zewnętrznych znajdowały się okna strzelnicze. Wewnątrz było 20 niewielkich i połączonych cel (obecnie jest 19). Wejścia do poszczególnych cel były od strony dziedzińca. Rotunda osłonięta była wałami i fosą zewnętrzną. Pełniła ważną funkcję obronną. Jednak w 1866 r. car Aleksander II zdecydował o likwidacji Twierdzy Zamość. Od tego momentu rotunda przestała pełnić funkcję obronną. Zabudowano wnęki wewnętrzne i zaczęto wykorzystywać ją na skład amunicji. Zmieniono również nazwę na prochownię.

W okresie II Rzeczypospolitej stacjonujące w Zamościu pułki Wojska Polskiego (9 pułk Piechoty Legionów i 3 Pułk Artylerii Lekkiej) przejęły obiekty Rotundy.

II wojna światowa

W okresie II wojny światowej rotunda spełniła funkcję więzienia, obozu przejściowego, a przede wszystkim była miejscem straceń ludności polskiej.

19 czerwca 1940 r. obiekt przejęli Niemcy. Stworzyli tam obóz przejściowy dla ludności aresztowanej w ramach Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej „A-B”(Außerordentliche Befriedungsaktion), czyli wyniszczania inteligencji polskiej, ludzi związanych z ruchem oporu. Do rotundy przywożono Polaków z czterech powiatów: zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Co ciekawe, rotunda nie figurowała w wykazach niemieckich obozów przejściowych, karnych lub zagłady. Od 1942 r. stanowiła także miejsce licznych masowych egzekucji ludności Zamojszczyzny, w tym także dzieci. Szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi. Dla zatarcia śladów zbrodni palono zwłoki, a prochy spalonych ofiar zrzucano do fosy osłaniającej rotundę. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944 r. gdy rozstrzelano 150 osób, krótko przed wyzwoleniem obozu.

Rotunda - Mauzoleum

W lipcu 1944 r. Niemcy opuścili Zamość. Dwa miesiące później, 27 sierpnia 1944 r. zebrała się grupa osób chcących udokumentować zbrodnie niemieckie popełnione na ludności Zamojszczyzny. W tym dniu powołano stowarzyszenie pod nazwą Komitet Budowy Pomnika Mauzoleum „Rotunda”. Przewodniczącym komitetu został Stefan Miler. Do głównych zadań stowarzyszenia należało opracowanie planów Pomnika - Muzeum, prowadzenie nadzoru nad wykonywanymi pracami, udzielanie pomocy w pracach ekshumacyjnych, protokołowanie zeznań świadków, gromadzenie materiałów źródłowych dotyczących zbrodni niemieckich. Prowadzono także prace porządkowe i adaptacyjne w rotundzie i na przyległym terenie. Uporządkowano cele i cmentarz, które udostępniono w 1947 r. Prace stowarzyszenia nadzorował architekt powiatowy Adam Klimek.

Zbiory archiwalne zgromadzone przez Komitet zostały zinwentaryzowane i przejęte w 1967 r. przez Muzeum Ziemi Zamojskiej.

Do Rotundy - Mauzoleum prowadzi brama zachowana z czasów wojny z napisem; "Gefangenen-Durchgangslager Sicherheistspol" (Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa), poniżej mniejszymi literami; "Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc" (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą wZamościu). W 1940 r. widniał również napis w języku polskim; "Tymczasowy obóz internowanych przez policję ze względu na bezpieczeństwo publiczne".

Dla uczczenia męczeńskiej śmierci Polaków umieszczono w 19 celach Rotundy tablice informacyjne i epitafia. Większość ofiar nie ma swoich grobów dlatego też wzniesiono im mogiły symboliczne, pomniki pamięci (cele II – XV).